Bình giảng bài thơ Tây Tiến của Quang Dũng

     Ở đoạn 1, núi rừng Tây Bắc hiện lên thật hùng vĩ, hiểm trở và dữ dội trên đường hành quân của người lính Tây Tiến, cảm hứng lãng mạn liền bắt lấy những hình ảnh khác thường gây cảm xúc mãnh liệt:

Dốc lên khúc khuỷu dốc thăm thẳm

Heo hút cồn mây, súng ngửi trời

 Ngàn thước lên cao, ngàn thước xuống

 Nhà ai Pha Luông mưa xa khơi

     Đoạn thơ nhiều từ ngữ tạo hình gân guốc, bạo khỏe. Trong tưởng tượng của người đọc, hình ảnh đoàn quân như đang trèo trên những cồn mây, mũi súng chạm tới đỉnh trời. Chữ "ngửi” vừa bạo, vừa có chất nghịch ngợm “lính tráng", sức diễn tả mạnh mẽ, độc đáo.

Ngàn thước lên cao, ngàn thước xuống

     Câu thơ như bẻ đôi, tạo cảm giác gấp khúc của hai sườn núi vút lên đổ xuống gần như thẳng đứng. Tiếp đó là một câu toàn vần bằng, gợi tưỏng tượng người lính nghỉ chân ngang dốc núi, phóng tầm mắt ngang ra xa để thấy nhà ai đó thấp thoáng ẩn hiện qua một không gian mịt mùng sương rừng mưa núi. Một kết cấu âm thanh đầy sáng tạo, gợi nhớ hai câu thơ tuyệt tác của Tản Đà (Thăm mả cũ bên đường):

Tài cao phân thấp chí khí uất

Giang hồ mê chơi quên quê hương.

     Điều khác nhau là Tản Đà thì tả tình, còn Quang Dũng thì tả cảnh.

     Đoạn thơ được kết thúc bằng hai câu thật êm ái dịu dàng:

Nhớ ôi Tây Tiến cơm lên khói

 Mai Châu mùa em thơm nếp xôi

     Đoàn lính dừng chân ở một bản làng nằm giữa rừng sâu. Ở đây có đồng bào, có sinh hoạt đông vui của con người, có những cô gái Mường hay Thái  xinh đẹp như những bông hoa rừng.

     Những kỷ niệm như thế, người lính Tây Tiến không thể nào quên được. Hai câu thơ này như chuẩn bị đi vào đoạn hai của bài thơ.

     Ở đoạn hai, đoạn thơ mở ra một phương diện khác của núi rừng Tây Bắc - Thượng Lào (địa bàn hoại động của đoàn quân Tây Tiến). Có thể nói đây là phương tiện tài hoa mĩ lệ của núi rừng Tây Bắc. Những từ ngữ mạnh mẽ gân guốc của đoạn trên được thay thế bằng ngôn ngữ tinh tế, mềm mại, thơ mộng: Một đêm liên hoan của quân và dân. Giữa “hội đuốc hoa" rực rỡ người lính như thốt lên ngỡ ngàng và trìu mến:

Kìa em xiêm áo tự bao giờ

      Vẻ đẹp có màu sắc xứ lạ phương xa càng khiến những tâm hồn lãng mạn thêm thi vị:

Khèn lên man điệu nàng e ấp

Nhạc về Viên Chăn xây hồn thơ

     Bốn câu sau chuyển sang cảnh khác cũng thật đẹp và thơ mộng:

Người đi Châu Mộc chiều sương ấy

Có  thấy hồn lau nẻo bến bờ

 Có nhớ dáng người trên độc mộc

Trôi dòng nước lũ hoa đong  đưa

     Bốn câu thơ đầy chất họa (Quang Dũng là một họa sĩ có nhiều bức tranh phong cảnh rất tài hoa), đường nét thanh thoát, màu sắc tươi tắn.

     Có những chữ thật khó nắm bắt ý nghĩa một cách rõ rệt. Thế nào là “hồn lau" nẻo bến bờ? Những bờ lau hàng vạn bông phơ phất theo gió chiều dường như có linh hồn chăng? "Có nhớ dáng người” gợi rất nhiều về vóc dáng thon thả uyển chuyển và duyên dáng của những cô lái đò Châu Mộc (Nguyễn Tuân thì gọi là vóc dáng rất tạo hình của các cô đò Thái). “Trôi dòng nước lũ hoa đong  đưa ". Tả những bông hoa rừng đong đưa nơi mép nước mà thấy được dòng nước lũ chảy xiết. Cần nhớ “đong đưa" chứ không phải “đung đưa". “Đong đưa” tình tứ hơn, có hồn hơn.

     Ở đoạn thơ cuối, chân dung người lính Tây Tiến thực ra không phải chỉ hiện lên từ đoạn thơ này. Nhưng ở đây nó là đối tượng chính và được mô tả trực diện trên bức tranh thơ. Vẻn vẹn chỉ có tám câu mà nói được đủ cả, từ diện mạo đến tâm hồn, khí phách, thái độ trước hết là vẻ hào hoa rất Hà Nội của những người lính Tây Tiến.

     Tác giả nhìn thẳng vào sự thật: sự cơ cực, cái chết ("Không mọc tóc", “quần xanh màu lá”, "rải rác biên cương mồ viễn xứ", "áo bào thay chiếu anh về đất”..v._-v...). Nhưng cảm hứng lãng mạn đã xóa đi những tiều tụy, lam lũ, bi thảm, tạo nên ở người lính Tây Tiến vẻ đẹp dữ dội oai hùng, vừa sang trọng hào hoa. Cho nên bi mà không lụy, đau buồn có nhưng không thê thảm. Vấn đề không phải là che giấu sự thật mà là cách nhìn sự thật xuất phát từ tình yêu nước và lòng cảm phục đối với những con người sẵn sàng hi sinh tuổi trẻ, hi sinh những ước mộng hào hoa, hi sinh cả tính mệnh, sẵn sàng vùi thân nơi biên cương “viễn xứ" hoang vu, heo hút, vì Tổ quốc mình.

     Ở đoạn thơ này có những chữ dùng rất "sang" (thường khai thác sắc thái trang trọng, cao quý của từ Hán Việt: dáng Kiều thơm, biên cương, viễn xứ, chiến trường, áo bào, khúc độc hành....) có những chữ dùng rất dữ lại đi đôi với những ngôn từ rất đỗi dịu dàng thi vị “Mắt trừng gửi mộng qua biên giới...”).

     Đoạn thơ kết thúc bằng một âm hưởng đầy bi tráng:

Áo bào thay chiếu anh về đất

Sông Mã gầm lên khúc độc hành

     Đó là khúc nhạc dữ dội của núi rừng để tiễn đưa linh hồn người tử sĩ. Bài thơ là một nỗi nhớ những ngày gian khổ và oanh liệt của đoàn quân Tây Tiến.