I. Về thể loại

Tục ngữ là một trong những thể loại của văn học dân gian. Khác với ca dao, dân ca là những câu hát tâm tình, thiên về khía cạnh tinh thần, tình cảm, tục ngữ có chức năng chủ yếu là đúc kết kinh nghiệm sống trên rất nhiều lĩnh vực của cuộc sống hằng ngày. Chính vì thế, tục ngữ được xem như một kho kinh nghiệm và tri thức thực tiễn vô cùng phong phú.

Phần lớn, những câu tục ngữ thường có hình thức ngắn, có vần hoặc không có vần. Nhưng một số khác lại có hình thức câu dài, nhiều vế, hay cũng có câu có hình thức của một câu ca dao ở thể lục bát.

Tuy nhiên, dù dài hay ngắn, có vần hay không có vần, nói chung tục ngữ đều là những câu dễ nhớ, dễ thuộc. Đặc điểm này của tục ngữ chủ yếu được tạo nên từ vần điệu. Những câu tục ngữ không có vần tác động đến người đọc, người nghe bởi kết cấu đối lập hoặc những ấn tượng đặc biệt nào đó.

Những câu tục ngữ được trích dẫn trong bài Tục ngữ về thiên nhiên và lao động sản xuất nói chung đều ngắn (chỉ có một câu hai dòng), được chia thành các vế (có câu 4 vế), các vế lại liên kết với nhau bởi vần điệu. Chủ đề chung của những câu tục ngữ này là những kinh nghiệm về thiên nhiên và lao động sản xuất.

II. Hướng dẫn soạn bài

Câu 1:

Đọc kĩ các câu tục ngữ và chú thích trong bài để hiểu văn bản và những từ ngữ khó.

Câu 2:

* Có thể chia 8 câu tục ngữ trong bài thành hai nhóm:

  • Nhóm câu tục ngữ về thiên nhiên: câu 1,2,3,4
  • Nhóm câu tục ngữ về lao động sản xuất: câu 5,6,7,8

Câu 3:

(1): 

  Đêm tháng năm chưa nằm đã sáng

Ngày tháng mười chưa cười đã tối.

  • Nghĩa của câu: tháng năm đêm ngắn, tháng mười ngày ngắn, nhấn mạnh đặc điểm ngắn của đêm tháng năm và ngày tháng mười.
  • Chúng ta có thể áp dụng câu tục ngữ này để tính toán, sắp xếp công việc va giữ gìn sức khỏe trong mùa hè và mùa đông.

(2) 

Mau sao thì nắng, vắng sao thì mưa.

  • Nghĩa của câu: ngày nào mà đêm trước trời nhiều sao thì hôm nay sẽ nắng, trời ít sao thì mưa.
  • Đây là kinh nghiệm để dự đoán trời mưa nắng, rất cần cho công việc sản xuất và mùa màng. Trời ít mây thì sẽ nhìn thấy nhiều sao, nhiều mây thì nhìn thấy ít sao hoặc không nhìn thấy sao.

(3) 

Ráng mỡ gà có nhà thì giữ

  • Nghĩa của câu: khi trên trời xuất hiện sáng có màu giống màu mỡ gà tức là sắp có bão lớn. Vì vậy, phải chú ý chống bão cho nhà cửa.
  • Đây là một trong rất nhiều kinh nghiệm dự đoán bão, từ đó, giúp người dân có thể biết trước và phòng tránh, hạn chế những thiệt hại về người và của.

(4)

Tháng bảy kiến bò chỉ lo lại lụt

  • Nghĩa của câu: vào tháng 7, nếu thấy kiến bò thì khả năng sắp có mưa lớn và lụt lội xảy ra. Bởi kiến rất nhạy cảm, khi sắp có mưa lụt thì chúng thưòng di chuyển tổ lên chỗ cao nên chúng bò ra khỏi tổ.
  • Câu tục ngữ nhắc nhở chúng ta về ý thức phòng chống bão lụt - loại thiên tai thường gặp ở nước ta.

(5)

Tấc đất tấc vàng

  • Nghĩa của câu: đất được coi như vàng, quý báu như vàng
  • Đất quý giá vì đất nuôi sống con người, là nơi ở, nơi sinh hoạt, lao động. Vàng thì "ăn" mãi cũng hết, nhưng với đất thì khai thác mãi, cái "chất vàng" của nó cũng không cạn.
  • Người ta thường dùng câu tục ngữ này để đề cao giá trị của đất, phê phán việc lãng phí đất.

(6)

Nhất canh trì, nhị canh viên, tam canh điền.

  • Câu tục ngữ này nói về giá trị kinh tế khi khai thác ao, vườn, ruộng. Cũng có thể nói về sự công phu, khó khăn của việc khai thác các giá trị kinh tế ở những nơi đó. Ruộng thì phổ biến, chỉ để cấy lúa hay trồng cây lương thực, hoa màu. Vườn thì trồng cây ăn quả, cây lấy gỗ; ao thả cá, thả rau muống,...
  • Áp dụng câu tục ngữ này để khai thác tốt điều kiện tự nhiên, làm ra nhiều của cải vật chất.

(7) 

Nhất nước, nhì phân, tam cần, tứ giống.

  • Câu tục ngữ nói về vai trò của các yếu tố trong sản xuất nông nghiệp của nhân dân ta
  • Yếu tố quan trọng hàng đầu là nước, nếu bị úng hay bị hạn, mùa vụ có thể bị thất thu hoàn toàn. Tiếp sau đó là đến vai trò quan trọng của phân bón. Yếu tố cần cù, tích cực chỉ đóng vai trò thứ ba. Giống đóng vai trò thứ tư. Tuy nhiên, nếu ba yếu tố trên ngang nhau, ai có giống tốt, giống mới thì người đó sẽ có vụ mùa bội thu hơn.
  • Câu tục ngữ nhắc nhở người làm ruộng phải đầu tư vào tất cả các khâu, nhưng cũng phải chú ý ưu tiên, không được tràn lan, nhất là khi khả năng đầu tư có hạn.

(8)

Nhất thì, nhì thục

  • Câu tục ngữ nói đến vai trò của thời vụ là hàng đầu, sau đó mới là yếu tố làm đất kĩ và cẩn thận. Thời vụ liên quan đến thời tiết, nắng mưa. Nếu sớm quá hoặc muộn quá thì cây trồng sẽ bị ảnh hưởng và cho năng suất thấp.
  • Nhắc nhở chúng ta về vấn đề thời vụ và việc chuẩn bị đất kĩ trước khi canh tác.

Câu 4:

Minh họa những đặc điểm nghệ thuật về hình thức của tục ngữ:

  • Ngắn gọn: mỗi câu tục ngữ có số lượng chữ không nhiều, thậm chí có câu chỉ 4 chữ (Nhất thì, nhì thục; Tấc đất, tấc vàng;...)
  • Thường có vần, nhất là vần lưng, hầu như câu tục ngữ nào cũng có vần (Ráng mỡ gà, có nhà thì giữ; Mau sao thì nắng, vắng sao thì mưa;...)
  • Các vế thường đối xứng nhau cả về hình thức và nội dung.
  • Lập luận chặt chẽ, giàu hình ảnh. Lời trong tục ngữ thường ít nhưng rất cô đọng, mỗi lời như dồn nén và đặc biệt là không có từ thừa.